शुभम दुरगुडे, डॉ अनिल दुरगुडे
नॅनो पार्टिकल्सचा व त्यांच्या पर्यावरणीय आणि आरोग्यावरील परिणामांची अज्ञात जोखीम, त्यांच्या संभाव्य फायद्यांपेक्षा जास्त आहे की नाही, याची जागतिक पातळीवर मोठी चिंता आहे. अशा प्रकारे, नॅनो पार्टिकल्सच्या अनुप्रयोगाशी संबंधित जोखमींचे मूल्यांकन पूर्ण झाले नाही. म्हणूनच, “नॅनोटोक्सिकॉलॉजी” विकसित केली गेली आहे. जी विषारी संभाव्यतेचे मूल्यांकन करण्यासाठी आणि सुरक्षित डिझाइन आणि नॅनो पार्टिकल्सच्या वापरास प्रोत्साहित करण्यासाठी जबाबदार आहे. संभाव्य आरोग्यावर होणाऱ्या दुष्परिणामांचे संपूर्ण परिमाणात्मक विश्लेषण, पर्यावरणीय मंजुरी आणि नॅनो पार्टिकल्सची सुरक्षित विल्हेवाट यामुळे नॅनोटेक्नॉलॉजीच्या पुढील अनुप्रयोगांच्या डिझाइनमधील सुधारणेची अपेक्षा केली जाऊ शकते.
अलीकडेच, १९६० च्या हरित क्रांती आणि १९९० च्या दशकातील जैव तंत्रज्ञान क्रांतीनंतर नॅनो तंत्रज्ञान क्रांतिकारक तंत्रज्ञान म्हणून उदयास आले आहे. महाराष्ट्रातील शेतकरी वर्गामध्ये नॅनो खतांविषयी वाढती कुतुहलता व तसेच शिफारसवजा वापर लक्षात घेता प्रभावी व त्वरित संशोधनासाठीच्या दिशा प्रकाशमान होतात. नॅनोटेक्नॉलॉजी हा एक वैज्ञानिक दृष्टिकोन आहे ज्यामध्ये आण्विक स्तरावर पदार्थांच्या भौतिक आणि रासायनिक गुणधर्मांमध्ये कुशलतेने हाताळण्यास सक्षम असणारी सामग्री आणि उपकरणे यांचा समावेश आहे. हे विज्ञान आणि तंत्रज्ञानामध्ये विलीन होते. ज्यामुळे इलेक्ट्रॉनिक्स, ऊर्जा, ऑटोमोबाईल, अवकाश तंत्रज्ञान आणि जीवन विज्ञानात क्रांतिकारक यश प्राप्त करता येते.
नॅनो तंत्रज्ञानाचे संभाव्य उपयोग आणि फायदे प्रचंड आहेत. आजकाल नॅनो टेक्नॉलॉजी प्रायोगिक क्षेत्रात व क्रमिकपणे दूर प्रायोगिक क्षेत्रात सरकली आहे. कृषी शास्त्रज्ञांना पीक उत्पादन कमी होणे, पोषक तूट आणि हवामानातील बदल यांसारख्या मोठ्या आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे. तेव्हा नॅनो टेक्नॉलॉजीने तंतोतंत शेतीसाठी आशाजनक पर्याय दिले आहेत. हे नाविन्यपूर्ण तंत्रज्ञान वनस्पती रोग नियंत्रण, वर्धित पौष्टिक आहार, सुधारित वनस्पती वाढ विस्तृत अनुप्रयोगांना स्वीकारते. विशेष म्हणजे जैवनाशकांच्या तुलनेत अद्वितीय गुणधर्मांमुळे कृषी क्षेत्रात नॅनो-पार्टिकल (एनपी)-आधारित रणनीतीला वेग आला आहे आणि कृषी क्षेत्रात बरीच लोकप्रिय झाली आहे.
मातीची धूप, पर्यावरणीय प्रदूषण, खराब सिंचन यामुळे जमिनीचे आरोग्य दिवसेंदिवस ढासळत चालले आहे. दुसरीकडे, विकसनशील उद्योग तसेच वाढत्या लोकसंख्येच्या गरजा भागविण्यासाठी कृषी उत्पादन वाढविणे आवश्यक आहे. अलिकडच्या वर्षांत, सर्वाधिक प्रमाणात आणि उत्पादनाची गुणवत्ता मिळविण्यासाठी नॅनो खतांचे उत्पादन सुरू झाले आहे. मागील वर्षातील संशोधन असे दर्शवितो की नॅनो खतांमुळे वनस्पतींच्या पोषकद्रव्ये वापरण्याच्या कार्यक्षमतेत वाढ होते. मातीची विषाक्तता कमी होते.
अवाजवी रासायनिक खतांच्या वापराचे संभाव्य दुष्परिणाम कमी होतात आणि खत वापराची वारंवारता कमी होते. पिकाचे उत्पादन आणि पोषक वापराची कार्यक्षमता वाढविण्यासाठी आणि केमिकल खतांचा जास्त वापर कमी करण्यासाठी शेतीत नॅनो खते महत्त्वपूर्ण आहेत. या खतांचा सर्वात महत्वाचा गुणधर्म असा आहे की, त्यात एक किंवा अधिक मॅक्रो आणि सूक्ष्म पोषक घटक आहेत, ते वारंवार कमी प्रमाणात वापरले जाऊ शकतात, आणि पर्यावरणास अनुकूल आहेत. तथापि, जास्त डोस घेतल्यास ते रासायनिक खतांसारखेच वनस्पतींच्या वाढीवर आणि पिकाच्या उत्पन्नावर नकारात्मक परिणाम दर्शवितात.
नॅनो-खते व पारंपारिक खते
मापदंड | नॅनो-खत | पारंपारिक खत |
विद्राव्यता | अधिक | कमी |
खनिज सूक्ष्म पोषक घटकांचे वहन | अघुलनशील पोषक द्रव्यांचा सुधारलेला वहन | मोठ्या कण आकारामुळे कमी विद्रव्यता |
माती शोषण आणि निर्धारण | कमी | अधिक |
जैव उपलब्धता | अधिक | कमी |
पोषक आहार घेण्याची कार्यक्षमता | वाढीचे प्रमाण जास्त व खत संसाधन वाचवते. | पारंपारिक खत मुळांना उपलब्ध नसते आणि पोषक आहार घेण्याची कार्यक्षमता कमी असते. |
नियंत्रित रीलीझ | रीलिझ रेट आणि नमुना तंतोतंत नियंत्रित केला जातो. | अतिरीक्त वहन यामुळे विषारीपणा आणि मातीचे असंतुलन होते. |
रिलिझचा प्रभावी कालावधी | प्रभावी कालावधीत वाढ | आवश्यक त्या जागेवर आणि अनुप्रयोगाच्या वेळी वनस्पतीद्वारे वापरलेले व बाकीचे अघुलनशील रूपात रूपांतरित होते. |
तोटा दर | खतांच्या पोषक द्रव्यांचे कमी नुकसान | लीचिंग, ड्रिफ्टिंग, रन-ऑफमुळे उच्च तोटा दर |
(वरील माहित गत काळातील राष्ट्रीय – आंतरराष्ट्रीय संशोधनातून वारंवार समोर आली असून, वैचारिक चर्चेस पात्र आहे.)
निःसंशय नॅनोटेक्नॉलॉजीमध्ये मानवी जीवनातील अनेक पैलूंमध्ये क्रांतिकारी परिवर्तन करण्याची अतुलनीय क्षमता आहे. तथापि, विज्ञानाच्या या बहु-शाखेच्या शाखेत प्रगती, विशेषत: नॅनो पार्टिकल्सच्या व्यावहारिक वापरामुळे होणाऱ्या फायद्यांचा विचार काही सावधगिरीने केला पाहिजे.
लेखक : शुभम अनिल दुरगुडे हे जि बी पंत कृषी व तंत्रज्ञान विद्यापीठ, पंतनगर, उत्तराखंड येथे मृदविज्ञान आचार्य पदवीचे विद्यार्थी आहेत. डॉ. अनिल दुरगुडे हे महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी येथे मृदविज्ञान विभागात कार्यरत आहेत. भ्रमणध्वनी – ९४२०००७७३२, sdurgude0038@gmail.com